AI LÀM TRỌNG TÀI CHO VIỆC TRÙNG TU THÁP HÒA LAI?

AI LÀM TRỌNG TÀI CHO VIỆC TRÙNG TU THÁP HÒA LAI?

    Phan Quốc Anh
Hòa Lai (Yang Hakal) hay còn gọi là Ba Tháp là một quần thể gồm 3 tháp Chăm cổ được xây dựng từ thời Hoàn Vương (thế kỷ IX), là cụm tháp cổ nhất nhưng lại có phong cách kiến trúc độc đáo nhất trong 3 cụm tháp Chàm ở Ninh Thuận. Theo các nhà nghiên cứu văn hóa Chăm, kiến trúc Chăm pa cổ xưa rất độc đáo và quần thể Tháp Hòa Lai được đánh giá cao và  được lấy để đặt tên cho một phong cách kiến trúc, điêu khắc Chăm: “Phong cách Hòa lai”. Thế nhưng, trải qua thăng trầm cũng như sự cẩu thả vô tình hoặc hữu ý của lịch sử, khu Ba Tháp nay chỉ còn hai tháp (cũng may may mà cư dân ở đây đã dùng chữ Ba Tháp đóng đinh địa danh cho vùng đất này). Không chỉ có thế, (nói dại chứ), lỡ bây giờ hai cái tháp còn lại nó đổ ụp xuống, không biết người dân có đổi tên thành vùng “Tháp đổ” hay không? Hay là các ngành chức năng ngồi lại để kiểm điểm đã đành, nhân loại mất đi một di tích có tầm cỡ ở Đông Nam Á, một di tích đã được Bộ Văn hóa thông tin xếp hạng là di tích quốc gia.

Cái “số” của khu Tháp Hòa Lai này cũng thật vất vả. Người dân ở vùng Ba Tháp kể rằng một chiếc xe tăng của chế độ ngụy quyền Sài Gòn đã san bằng mất một Tháp mà theo các tư liệu khảo sát của nhà nghiên cứu văn hóa người Pháp H.Parmentier nghiên cứu hồi đầu thế kỷ thì đó là một chiếc tháp rất đẹp, góp mặt làm nên sự hài hòa về kiến trúc của quần thể kiến trúc và tạo nên một phong cách riêng: phong cách Hòa Lai. Đến năm 1996, Ban quản lý dự án khôi phục và xây dựng Quốc lộ IA đã vẽ đường  Quốc lộ mới đi sát vào chân 2 chiếc tháp còn lại. Sở VHTT Ninh Thuận đã lập tức nhờ công luận kêu cứu, Báo Văn hóa, Báo Lao động lúc đó đã rất nhiệt tình, đăng liên tục nhiều kỳ kêu cứu cho sự tồn vong của cụm tháp. Sở VHTT đã làm văn bản nhờ Bộ VHTT can thiệp, đồng chí Thứ trưởng Lưu Trần Tiêu đã từ Hà Nội vào thị sát và đã làm việc với Ban quản lý dự án thuộc Bộ GTVT, kết quả là đường Quốc lộ 1A được “nắn” ra ngoài chân tháp một chút. Tuy đường quốc lộ vẫn còn quá gần tháp, độ rung của sự vận hành xe cộ vẫn ảnh hưởng đến độ bền vững của tháp nhưng dù sao cũng đã là một thắng lợi trong việc đấu tranh bảo vệ di sản văn hóa.
Do tháp đã quá cổ, bị thời gian cũng như thiên nhiên mưa nắng, cây cỏ xâm thực nên tháp đã quá “già”, lại ở gần đường quốc lộ, xe chạy ngày đêm nên nguy cơ sụp đổ của tháp là có thực. Thấy được nguy cơ này, Sở VHTT Ninh Thuận đã đề nghị Bộ văn hóa đầu tư nguồn kinh phí trùng tu, tôn tạo từ chương trình mục tiêu. Uỷ Ban nhân dân tỉnh, Sở kế hoạch đầu tư và Sở VHTT Ninh Thuận đã ra Hà Nội để lamg việc với lãnh đạo Bộ VHTT và Bộ VHTT đã nhất trí cho Sở VHTT Ninh Thuận lập dự án đầu tư trùng tu tôn tạo Tháp Hòa Lai với kế hoạch kinh phí trên dưới 6 tỷ đồng. Được các nhà khoa học nghiên cứu văn hóa Chăm giới thiệu và ủng hộ, Sở VHTT Ninh Thuận đã mời Viện Khoa học Công nghệ Xây dựng thuộc Bộ Xây dựng lập dự án thiết kế trùng tu tôn tạo Tháp Hòa Lai. Sau khi lập xong dự án, Sở VHTT Ninh Thuận đã ký hợp đồng với Trung Tâm thiết kế và Trùng tu di tích thuộc Bộ VHTT thẩm định dự án. Vấn đề bắt đầu nảy sinh những phức tạp và dự án bị dừng lại do phía thẩm định dự án không nhất trí thông qua việc phê duyệt dự án bởi không nhất trí về quan điểm khoa học trong lĩnh vực trùng tu tôn tạo di tích. Về phía lập dự án là Viện Khoa học công nghệ xây dựng lại cũng đưa ra và bảo vệ những quan điểm khoa học về trùng tu của mình. Hai quan điểm đều có bằng những cứ liệu khoa học nhưng không gặp nhau. Kết quả là các nhà quản lý ở Sở VHTT Ninh Thuận bị kẹt ở giữa các nhà khoa học. Trong lúc các nhà khoa học còn đang cãi nhau, tháp Hòa Lai vẫn dầm mình trong nắng gió gay gắt nhất cực nam trung bộ và (lại nói dại) lỡ nó đổ sụp xuống, hàng trăm tỷ đồng với hàng ngàn nhà khoa học cũng không thể nào cứu được, chỉ còn biết đứng nhìn đống hoang tàn đổ nát và kiểm điểm về trách nhiệm cũng như về lương tâm của những người làm công tác văn hóa.
Được biết, Bộ VHTT, đặc biệt là đồng chí Thứ trưởng Lưu Trần Tiêu, một nhà khoa học cũng đã từng nghiên cứu nhiều về di tích Chăm, rất quan tâm đến vấn đề này. Cục Bảo tồn Bảo tàng cũng đã có kế hoạch đề xuất Bộ VHTT tổ chức một Hội thảo khoa học chuyên đề về quan điểm cũng như phương pháp, biện pháp trùng tu Tháp Hòa Lai. Các nhà khoa học chuyên sâu về các lĩnh vực này và chủ đầu tư, bên thiết kế và bên thẩm định thiết kế sẽ được mời tham gia và sớm tìm ra lời giải cho bài toán này. Và đối với cơ chế còn chưa thật sự hoàn chỉnh trong lĩnh vực quản lý, thiết kế, thẩm định các dự án trùng tu tôn tạo di tích như hiện nay, trọng tài đứng ra xử lý vấn đề có lẽ vẫn phải là một tập thể nào đó có tính chất như hội đồng. Hy vọng rằng, dù trọng tài là ai? Là cá nhân hay hội đồng, dù chuyện đúng, sai trong khoa học là chuyện dài vô tận, cũng nên vì cái mục tiêu chung nhất, làm sao cho việc trùng tu tôn tạo các di tích mà cấp bách nhất là quần thể Tháp Hòa Lai được thông qua và thực thi càng sớm càng tốt. Để quần thể Tháp Hòa lai sẽ mãi mãi còn đó, và trong mỗi thớ gạch có sự đóng góp của những người tham gia vào lập và thông qua dự án hôm nay.
Ninh Thuận tháng 4/2000