TÍN NGƯỠNG Ở VIET NAM
Tín ngưỡng Việt Nam, còn gọi là tín ngưỡng truyền thống hay
tín ngưỡng dân gian, là tín ngưỡng của các dân tộc sống trên lãnh thổ Việt Nam.
Đặc điểm của tín ngưỡng Việt Nam
Tín ngưỡng Việt Nam giống như các bộ phận khác của văn hóa Việt
Nam đều mang những đặc trưng của văn hóa nông nghiệp. Dưới đây là những ý
nghĩa:
Tôn trọng và gắn bó mật
thiết với thiên nhiên:
thể hiện ở tín ngưỡng sùng bái tự nhiên
Hài hòa âm dương: thể hiện ở các đối tượng thờ cúng:
Trời-Đất, Tiên-Rồng, ông đồng-bà đồng,...
Đề cao phụ nữ: thể hiện ở rất nhiều nữ thần như các
Mẫu Tam phủ (Bà Trời-Đất-Nước), Mẫu Tứ phủ (Bà Mây-Mưa-Sấm-Chớp),...
Tính tổng hợp và linh hoạt và hệ quả là tôn giáo đa thần chứ
không phải độc thần như trong nhiều tôn giáo khác.
Phân loại tín ngưỡng Việt
Nam
Tín ngưỡng phồn thực
Thời xa xưa, để duy trì và phát triển sự sống, ở những vùng
sinh sống bằng nghề nông cần phải có mùa màng tươi tốt và con người được sinh
sôi nảy nở. Để làm được hai điều trên, những trí tuệ sắc sảo sẽ tìm các quy luật
khoa học để lý giải hiện thực và họ đã xây dựng được triết lý âm dương, còn những
trí tuệ bình dân thì xây dựng tín ngưỡng phồn thực (phồn nghĩa là nhiều, thực
nghĩa là nảy nở). Tín ngưỡng phồn thực ở Việt Nam được thể hiện ở hai dạng: thờ
cơ quan sinh dục của cả nam lẫn nữ và thờ hành vi giao phối, khác biệt với một
số nền văn hóa khác như Ấn Độ chẳng hạn, chỉ thờ sinh thực khí của nam mà thôi.
Thờ cơ sinh thực khí
Thờ sinh thực khí (sinh = đẻ, thực = nảy nở, khí = công cụ)
là hình thái đơn giản của tín ngưỡng phồn thực. Nó phổ biến ở hầu hết các nền
văn hóa nông nghiệp trên thế giới. Nhưng khác với hầu hết các nền văn hóa khác
là chỉ thời sinh thực khí nam, tín ngưỡng phồn thực Việt Nam thờ sinh thực khí
của nam lẫn nữ. Việc thờ sinh thực khí được tìm thấy ở trên các cột đá có niên
đại hàng ngàn năm trước Công nguyên. Các sinh thực khí còn được thấy rất nhiều ở
thánh địa Mỹ Sơn vẫn còn nguyên dạng đến ngày nay. Ngoài ra nó còn được đưa vào
các lễ hội, lễ hội ở làng Đồng Kỵ (Bắc Ninh) có tục rước cặp sinh thực khí bằng
gỗ vào ngày 6 tháng giêng, sau đó chúng được đốt đi, lấy tro than chia cho mọi
người để lấy may.
Thờ hành vi giao phối
Ngoài việc thờ sinh thực khí, tín ngưỡng Việt Nam còn thờ hành
vi giao phối, đó là một đặc điểm thể hiện việc chú trọng đến các mối quan hệ của
văn hóa nông nghiệp, nó đặc biệt phổ biến ở vùng Đông Nam Á. Các hình nam nữ
đang giao phối được khắc trên mặt trống đồng tìm được ở làng Đào Thịnh (Yên
Bái), có niên đại 500 trước Công nguyên. Ngoài hình tượng người, cả các loài động
vật như cá sấu, gà, cóc,... cũng được khắc trên mặt trống đồng Hoàng Hạ (Hòa
Bình).
Vào dịp hội đền Hùng, vùng đất tổ lưu truyền điệu múa
"tùng dí", thanh niên nam nữ cầm trong tay các vật biểu trưng cho
sinh thực khí nam và nữ, cứ mối tiếng trống "tùng" thì họ lại
"dí" hai vật đó lại với nhau. Phong tục "giã cối đón dâu"
cũng là một biểu hiện cho tín ngưỡng phồn thực, chày và cối là biểu tượng cho
sinh thực khí nam và nữ[cần dẫn nguồn]. Ngoài ra một số nơi còn vừa giã cối (rỗng)
vừa hát giao duyên.
Trống đồng - biểu hiện
của tín ngưỡng phồn thực
Vai trò của tín ngưỡng phồn thực lớn tới mức ngay cả chiếc trống
đồng, một biểu tượng sức mạnh của quyền lực, cũng là biểu tượng toàn diện của
tín ngưỡng phồn thực:
Hình dáng của trống đồng phát triển từ cối giã gạo
Cách đánh trống theo lối cầm chày dài mà đâm lên mặt trống mô
phỏng động tác giã gạo
Tâm mặt trống là hình Mặt Trời biểu trưng cho sinh thực khí
nam[cần dẫn nguồn], xung quanh là hình lá có khe rãnh ở giữa biểu trưng cho
sinh thực khí nữ
Xung quanh mặt trống đồng có gắn tượng cóc, một biểu hiện của
tín ngưỡng phồn thực (xem thêm Con cóc là cậu ông trời)
Tín ngưỡng sùng bái tự
nhiên
Do là một đất nước nông nghiệp nên việc sùng bái tự nhiên là
điều đễ hiểu. Điều đặc biệt của tín ngưỡng Việt Nam là một tín ngưỡng đa thần
và âm tính (trọng tình cảm, trọng nữ giới). Có giả thuyết cho rằng đó là do ảnh
hưởng của chế độ mẫu hệ thời xưa tại Việt Nam[cần dẫn nguồn]. Các vị thần ở Việt
Nam chủ yếu là nữ giới, do ảnh hưởng của tín ngưỡng phồn thực như đã nói ở trên
nên các vị thần đó không phải là các cô gái trẻ đẹp như trong một số tôn giáo,
tín ngưỡng khác mà là các bà mẹ, các Mẫu. (Xem thêm Đạo Mẫu).
Thờ Tam phủ, Tứ phủ
Tam phủ là danh từ để chỉ ba vị thánh thần: Bà Trời (hay Mẫu
Thượng Thiên), Bà Chúa Thượng (hay Mẫu Thượng Ngàn), Bà Nước (hay Mẫu Thoải). Tứ
phủ gồm ba vị Mẫu trên cộng thêm Mẫu Địa phủ. Các Mẫu cai quản những lĩnh vực
quan trọng nhất của một xã hội nông nghiệp. Về sau do ảnh hưởng của văn hóa
Trung Hoa nên có thêm Ngọc Hoàng, Thổ Công và Hà Bá. Thần Mặt Trời là vị thần
quan trọng nhất, có mặt trên tất cả các trống đồng. Việc thờ trời ở Việt Nam có
trước ở Trung Quốc.[cần dẫn nguồn]
Thờ Tứ pháp
Tượng Pháp Vân
Tứ pháp là danh từ để chỉ các bà thần Mây-Mưa-Sấm-Chớp, đại
diện cho các hiện tượng tự nhiên có vai trò quan trọng trong xã hội nông nghiệp.
Sau này khi Phật giáo vào Việt Nam thì nhóm các nữ thần này được biến thành Tứ
pháp với truyền thuyết về Man Nương Phật Mẫu. Tứ pháp gồm:
Pháp Vân (thần mây) thờ ở chùa Bà Dâu
Pháp Vũ (thần mưa) thờ ở chùa Bà Đậu
Pháp Lôi (thần sấm) thờ ở chùa Bà Tướng
Pháp Điện (thần chớp) thờ ở chùa Bà Dàn
Ảnh hưởng của Tứ Pháp ở Việt Nam rất lớn, nhiều lần triều
đình nhà Lý phải rước tượng Pháp Vân về Thăng Long để cầu mưa.
Thờ động vật và thực vật
Khác với văn hóa phương tây là thờ các con vật có sức mạnh
như hổ, sư tử, chim ưng,... tín ngưỡng Việt Nam thờ các con vật hiền lành hơn
như trâu, cóc, chim, rắn, cá sấu,... các con vật đó gần gũi với cuộc sống của
người dân của một xã hội nông nghiệp. Người dân còn đẩy các con vật lên thành mức
biểu trưng như Tiên, Rồng. Theo truyền thuyết thì tổ tiên người Việt thuộc
"họ Hồng Bàng" (có nghĩa là một loài chim nước lớn), thuộc giống
"Rồng Tiên". Con rồng lần đầu tiên xuất hiện ở vùng Nam Á[cần dẫn nguồn],
sau đó mới được phổ biến ở Trung Quốc rồi đến các nước phương tây. Con rồng có
đầy đủ đặc tính của lối tư duy nông nghiệp: tổng hợp của cá sấu, rắn; sinh ra ở
dưới nước nhưng lại có thể bay lên trời mà không cần cánh; có thể vừa phun nước
vừa phun lửa. Có rất nhiều địa danh Việt Nam có tên liên quan đến rồng như
Thăng Long, Hàm Rồng,...
Thực vật được tôn sùng nhất là cây lúa, có Thần Lúa, Hồn Lúa,
Mẹ Lúa,... đôi khi ta thấy còn thờ Thần Cây Đa, Cây Cau,...
Tín ngưỡng sùng bái con
người
Ngoài phồn thực, tự nhiên, tín ngưỡng Việt Nam rất coi trọng
con người.
Hồn và vía
Người Việt xưa cho rằng con người gồm phần thể xác và phần
linh hồn. Một số dân tộc Đông Nam Á coi linh hồn gồm "hồn" và
"vía". Vía được hình dung như phần trung gian giữa thể xác và hồn[cần
dẫn nguồn]. Người Việt cho rằng người có ba hồn, nam có bảy vía và nữ có chín
vía. Ba hồn gồm: Tinh (sự tinh anh trong nhận thức), Khí (năng lượng làm cho cơ
thể hoạt động) và Thần (thần thái của sự sống). Bảy vía ở đàn ông cai quản hai
tai, hai mắt, hai lỗ mũi và miệng. Chín vía ở nữ giới cai quản bảy thứ như ở
nam giới cộng thêm hai vía nữa. Hai vía này có nhiều cách giải thích. Chúng có
thể là núm vú có vai trò quan trọng trong nuôi con. Tuy nhiên có cách giải
thích khác (xem thêm chín vía). Người Việt thường có câu nói nam có "ba hồn
bảy vía" còn nữ có "ba hồn chín vía", cũng là từ các quan niệm
trên mà ra.
Hồn và vía dùng thể xác làm nơi trú ngụ, trường hợp hôn mê ở
các mức độ khác nhau được giả thích là vía và hồn rời bỏ thể xác ở các mức độ
khác nhau. Nếu phần thần của hồn mà rời khỏi thể xác thì người đó chết. Khi người
chết, hồn nhẹ hơn sẽ bay sang kiếp khác còn vía nặng hơn sẽ bay là là mặt đất rồi
tiêu tan. Thế nên mới có những câu ngạn ngữ như: "hồn xiêu phách lạc"
(phách tức là vía; ở đây muốn nói trạng thái run sợ, mất chủ động), "sợ đến
mức hồn vía lên mây" ...
Khi chết là hồn đi từ cõi dương gian đến cõi âm ty, cõi đó
cũng được tưởng tượng có nhiều sông nước như ở cõi dương gian nên cần phải đi bằng
thuyền nên nhiều nơi chôn người chết trong những chiếc thuyền.
Tổ tiên
Người Việt là một trong những dân tộc có tục thờ cúng tổ tiên
sâu đậm và sớm nhất, nó gần như trở thành một tôn giáo: Đạo ông bà.
Thà đui mà giữ đạo nhà
Còn hơn sáng mắt cha
ông không thờ.
(Nguyễn Đình Chiểu, Lục Vân Tiên)
Người phương tây coi trọng ngày sinh thì người Việt coi trọng
ngày mất. Họ cho rằng người đã mất đi về nơi chín suối. Bàn thờ tổ bao giờ cũng
được đặt ở nơi trang trọng nhất. Ngày xưa khi cúng lễ bao giờ cũng có nước (hoặc
rượu) cùng với những đồ tế lễ khác như vàng mã. Sau khi cúng xong thì đem đốt
vàng mã rồi đổ rượu hoặc nước lên đống tro tàn -- khói bay lên trời, nước hòa với
lửa thấm xuống đất -- theo họ như thế tổ tiên mới nhận được. Hành động đó được
cho là sự hòa quyện Nước-Lửa (âm dương) và Trời - Đất - Nước (tam tài) mang
tính triết lý sâu sắc.
Thánh Sư
Thành hoàng làng
Ở phạm vi gia đình, người Việt thờ tổ tiên và Thổ Công, ở phạm
vi làng xã, người Việt thờ Thành hoàng. Giống như Thổ công, Thành hoàng cai quản
và quyết định họa phúc của một làng. Không có làng nào ở Việt Nam mà không có
Thành hoàng.
Những người được thờ thường là những người có tên tuổi và địa
vị, có công lao đối với làng đó. Tuy nhiên một số làng còn thờ những người lý lịch
không "hay ho" gì như trẻ con, ăn xin, ăn mày,trộm cắp... nhưng họ chết
vào "giờ thiêng".
Vua tổ
Ở phạm vi quốc gia, người Việt thờ Vua tổ, đó là Vua Hùng.
Nơi thờ phụng ở Phong Châu, Phú Thọ. Ngày giỗ tổ là ngày 10 tháng 3 âm lịch.
Tứ bất tử
Người Việt còn thờ bốn vị thánh bất tử, đó là Tản Viên, Thánh
Gióng, Chử Đồng Tử và Liễu Hạnh.
Tản Viên biểu hiện cho ước vọng chiến thắng thiên tai, lụt lội;
Thánh Gióng biểu hiện cho tinh thần chống giặc ngoại xâm; Chử Đồng Tử biểu hiện
cho cuộc sống phồn vinh về vật chất; Liễu Hạnh biểu hiện cho cuộc sống phồn
vinh về tinh thần của người dân Việt Nam.
Tín ngưỡng sùng bái Thần
linh
Thổ công
Thổ Công là một vị thần được thờ trong gia đình, một dạng của
Mẹ Đất, là vị thần trông coi nhà cửa, định đoạt họa phúc cho một gia đình. Sống
ở đâu thì có Thổ Công ở đó: "Đất có Thổ Công, sông có Hà Bá". Một số
giả thuyết cho rằng Thổ Công là một trong ba vị Táo Quân xuất hiện trong truyện
Sự tích Táo quân [1] (hay Sự tích ba ông đầu rau). Người chồng thứ hai là Thổ
Công (trông coi việc bếp núc, còn gọi là vua bếp), người chồng thứ nhất là Thổ
Địa (trông coi việc nhà cửa), người vợ là Thổ Kỳ (trông coi việc mua bán, chợ
búa cho phụ nữ trong nhà và sản sinh vật ngoài vườn). Tuy nhiên, một số người
cho rằng Thổ Công là vị thần cai quản vùng đất còn Táo Quân chỉ coi việc bếp
núc trong nhà.
Thổ Công được nhiều người tin là vị thần quan trọng nhất
trong gia đình. Tổ tiên có công sinh thành dưỡng dục nên được tôn vinh nhất.
Bàn thờ tổ tiên ở giữa, vị trí quan trọng nhất, bàn thờ Thổ Công ở bên trái,
quan trọng thứ hai. Nhưng khi cúng lễ tổ tiên, người ta đều phải khấn Thổ Công
trước để xin phép cho tổ tiên về.
Ở Nam bộ, Thổ Công được thay bằng Ông Địa và thờ ở dưới đất
(đất phải về với đất), nhiều nơi còn gọi Ông Địa là Thần Tài (mọi thứ đều từ đất
mà ra).