Tóm tắt: Bài viết này nhằm giới thiệu về nguồn gốc và các đặc điểm của hát Xoan ở tỉnh Phú Thọ. Ngoài ra, còn chỉ ra thực trạng của hát Xoan trong giai đoạn hiện nay từ đó đưa ra những giải pháp khắc phục những điểm yếu hay những điểm cẩn phải thực hiện tốt hơn để giới thiệu hát Xoan cho nhiều người biết đến từ đó sẽ phát huy được hết những giá trị về văn hóa nghệ thuật truyền thống và tạo được sự yếu mến nhiều hơn từ khán giả.

Từ khóa: hát xoan, bảo tồn, phát huy, di sản, văn hóa.

1. Đặt vấn đề

Ngày 24/11/2011, hát Xoan tỉnh Phú Thọ đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại. Qua nhiều năm triển khai thực hiện của các ban ngành đoàn thể và nhân dân, đến nay hát Xoan đã phát huy các giá trị văn hóa trong đời sống tinh thần của nhân dân. Chính vì nhận thấy được tầm quan trọng của hát Xoan cho nên sau đây tôi sẽ giới thiệu rõ hơn về di sản văn hóa phi vật thể này.

2. Cơ sở lý luận

Hát Xoan là gì?

PhuthoPortal - Hát Xoan là di sản văn hóa phi vật thể quý báu của vùng Đất Tổ nói riêng và trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc Việt Nam nói chung. Hát Xoan là loại hình dân ca nghi lễ, phong tục, còn gọi là hát cửa đình hay “Khúc môn đình”, là hình thức nghệ thuật đa yếu tố: Ca nhạc, hát, múa phục vụ nhu cầu tín ngưỡng của cộng đồng.

3. Nguồn gốc và đặc điểm của hát Xoan

3.1. Nguồn gốc

Nguồn gốc của Hát Xoan có nhiều cách giải thích bằng huyền thoại được đặt vào thời các Vua Hùng dựng nước. Có chuyện kể rằng Vua Hùng đi tìm đất đóng đô, một hôm nghỉ chân ở nơi này là quê Xoan Phù Đức - An Thái, thấy các trẻ chăn trâu hát múa, vua rất ưa thích và lại dạy thêm nhiều điệu khúc nữa, những điệu hát múa ấy của Vua Hùng và các em chăn trâu, đó cũng là những điệu Xoan tiên.

Lại có câu chuyện kể rằng vợ Vua Hùng đau bụng đã lâu ngày mà vẫn không sinh nở, một nàng hầu gái bàn nên đón nàng Quế Hoa múa đẹp hát hay đến múa hát. Quế Hoa được gọi đến trước giường, uốn tay đưa chân, dáng như tiên, giọng như suối, sắc như hoa... Vợ Vua Hùng xem múa nghe hát quả nhiên vui vẻ sinh ra được 3 người con trai tuấn tú khác thường. Vua Hùng rất vui mừng, truyền cho các công chúa trong cung nữ đều học những điệu múa hát của Quế Hoa. Lúc đó vào mùa xuân nên vua đặt tên các điệu múa hát đó là Hát Xuân.

Chuyện dân gian xã Cao Mại kể rằng Nguyệt Cư công chúa, Vua bà xã Cao Mại, con Vua Hùng, lúc lọt lòng mẹ cứ khóc hoài không ai dỗ được, chỉ khi nghe người làng An Thái hát em mới nín khóc, cứ như thế cho tới năm em lên ba tuổi. Các cụ còn kể rằng Nguyệt Cư qua làng An Thái được nghe hát rồi đau bụng đẻ, quân gia phải khiêng kiệu chạy thật nhanh về trang để bà kịp sinh nở. Cũng vì những tình tiết trên mà ở Cao Mại có lệ chạy kiệu Vua Bà và có hát Xoan trong các ngày đình đám tế lễ, đó là những trò diễn hội làng có ý nghĩa kỷ niệm.

Làng Hương Nộn, nơi có hát Xoan thờ Xuân Nương, một tướng của Hai Bà Trưng, các cụ kể rằng: Xuân Nương khởi nghĩa đánh giặc Hán tham tàn, có lần hành quân qua làng Xoan được nghe hát Xoan bèn cho quân học hát. Cũng vì sự tích trên mà ngày tế Xuân Nương, dân làng Hương Nộn tổ chức Hát Xoan. Nếu thời Hai Bà Trưng đã có Hát Xoan để quân bà Xuân Nương học hát thì Hát Xoan hẳn đã ra đời trước đó nghĩa là vào thời Hùng Vương.

Một số nhà nghiên cứu âm nhạc lại cho rằng: Hát Xoan xuất hiện vào khoảng thế kỷ XV (tức là đời hậu Lê), lời ca Xoan có những đặc điểm như hình thức, văn chương của thế kỷ XV, nghĩa là hình thể chưa cố định, vừa gồm các thể thất ngôn, vừa xen kẽ những câu 6 tiếng và kết luận rằng: Hát Xoan là một hình thức âm nhạc phong tục phát sinh từ thời kỳ nhà Lê.

3.2 Đặc điểm của hát Xoan

Hát Xoan có 3 chặng: Hát nghi lễ, hát quả cách và hát giao duyên (hát hội). Hát nghi lễ gồm các bài: Hát chào Vua, mời Vua, Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang, Đóng đám. Hát quả cách gồm 14 bài (quả là bài; cách là hình thức hát, lối hát): Kiều giang cách; Nhàn ngâm cách; Tràng mai cách; Ngư tiều canh mục cách; Đối dẫy cách; Hồi liên cách; Xoan thời cách; Hạ thời cách; Thu thời cách; Đông thời cách; Tứ mùa cách; Thuyền chèo cách; Tứ dân cách; Chơi dâu cách. Hát hội gồm nhiều bài, hát tự do phóng khoáng, nội dung các bài hát mang tính trữ tình sâu sắc: Thết trầu (còn gọi là Bợm gái); Bỏ bộ; Xin huê - Đố huê; Đố chữ; Hát đúm; Cài huê; Mó cá...

Gốc của hát Xoan ở vùng Phú Thọ, sau đó lan tỏa tới các làng quê thuộc đôi bờ sông Lô, sông Hồng, qua cả tỉnh Vĩnh Phúc. Bốn phường Xoan cổ là An Thái, Phù Đức, Kim Đới và Thét nằm ở 2 xã Kim Đức và Phượng Lâu (Phú Thọ).

Ca nhạc của Xoan là ca nhạc biểu diễn với đầy đủ các dạng thức nhạc hát: hát nói, hát ngâm, ngâm thơ và ca khúc; có đồng ca nữ, đồng ca nam, tốp ca, đối ca, hát đa thanh, hát đuổi, hát đan xen, hát có lĩnh xướng và hát đối đáp. Về sắc thái âm nhạc, nhạc Xoan vừa có những giọng nghiêm trang, thong thả vừa có những điệu dồn đuổi khỏe mạnh, lại có những giọng duyên dáng, trữ tình.

Trong hát Xoan, múa và hát luôn đi cùng và kết hợp với nhau, dùng điệu múa minh họa nội dung cho lời ca. Các tiết mục múa hát thường theo thứ tự nhất định. Mở đầu là 4 tiết mục có tính nghi thức, mang nội dung khấn nguyện, chúc tụng, xen mô tả sản xuất. Tiếp theo là phần hát cách (còn gọi là quả cách). Sau phần hát cách đến các tiết mục có tính chất dân gian với nội dung đậm nét trữ tình, mang dáng dấp của các bài dân ca, ví giao duyên, hát trống quân. Mỗi tiết mục nối tiếp nhau ở đây thường gắn với những động tác và đội hình múa, hoặc lối diễn mang tính chất hoạt cảnh như: Hát gái, bỏ bộ, xin huê, đố huê, đố chữ, gài huê, hát đúm, đánh cá... Sức sống của hát Xoan chính là ở sự kết hợp của loại hình hát lễ nghi với hát giao duyên, tồn tại lâu dài và được nhiều thế hệ yêu thích.

Hát Xoan có tổ chức hết sức chặt chẽ. Những người đi hát Xoan thường sống cùng chòm xóm và tổ chức thành phường. Đây là một tổ chức văn nghệ nghiệp dư của những người cùng làng, phần lớn có quan hệ họ hàng với nhau. Người đứng đầu một phường Xoan (hay họ Xoan) gọi là ông Trùm. Ông Trùm là một người có kinh nghiệm về nghề nghiệp xã giao và viết chữ để hát dẫn một số bài dài được chép bằng văn tự. Các thành viên thì gọi trai là Kép, gái là Đào. Mỗi phường Xoan có khoảng 15 đến 18 người. Nam mặc áo the, khăn xếp, quần trắng; nữ mặc áo năm thân, khăn mỏ quạ, áo cánh trắng, yếm điều, thắt lưng bao, dải yếm các mầu, quần lụa, đeo xà tích. Những làng có người đi hát Xoan này nước nghĩa với phường Xoan và các phường Xoan cũng nước nghĩa với nhau. Họ coi nhau thân thiết như anh em, nhưng tuyệt đối đào kép Xoan không được lấy nam nữ thanh niên của làng nước nghĩa.

Hát xoan hội đủ các yêu cầu cần thiết để được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Đó là hình thức âm nhạc cổ, kết hợp được yếu tố văn hóa, lịch sử và nghệ thuật, độc đáo ở lời ca, giai điệu và làn điệu; chứa đựng nhiều giá trị văn hóa và được cộng đồng gìn giữ qua nhiều thế kỷ, không bị biến mất trong đời sống hiện đại.

Hình thức và nội dung Hát Xoan gắn với thiên nhiên, con người, đời sống nhân dân địa phương và phong tục thờ cúng Tổ tiên của người Việt. Qua lời hát và điệu bộ, người dân bày tỏ lòng biết ơn đến Tổ tiên, các vị vua Hùng và cầu mong hạnh phúc, thịnh vượng, thời tiết thuận lợi, vạn vật tốt tươi và mùa màng bội thu.

Hát Xoan có bề dày lịch sử, có tổ chức nghệ thuật chặt chẽ, không gian văn hóa rộng và được lan toả mạnh mẽ, bảo lưu được nhiều yếu tố thuộc tầng sâu văn hoá dân gian thời đại bình minh lịch sử dựng nước. Trên địa bàn tỉnh hiện còn lưu giữ được 31 bản Hát Xoan tại 4 phường Xoan gốc.

Tại Phú Thọ, Hát Xoan từ một hoạt động văn hoá nghệ thuật đã trở thành nét đặc sắc văn hoá truyền thống được các nghệ nhân ở các phường Xoan cổ trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.

4. Thực trạng của hát Xoan trong gian đoạn hiện nay

Hiện nay, xu hướng nghe nhạc của giới trẻ là các thể loại nhạc trẻ, Rap... ngoài ra còn có nhạc nước ngoài như Kpop, US-UK, Cpop... đa số các dòng nhạc này đều có giai điệu vui tươi, sôi động hoặc nhẹ nhàng, da diếc mang nội dung rất chân thực về tình yêu, cuộc sống đem lại cảm xúc đạt tới trái tim làm cho con người ta cảm giác như chính bản thân mình là nhân vật chính trong bài hát cho nên đại đa số giới trẻ đều yêu thích và lắng nghe. Khi hỏi một số người bạn trong lớp cảm nhận về hát Xoan so với các thể loại mà các bạn hay nghe thì họ đều nói rằng bản thân họ thấy giai điệu không bắt tai và cả một bài hát hầu hết chỉ có một giai điệu thôi không như các dòng nhạc khác như nhạc trẻ, Kpop... Ngoài ra, hát Xoan còn mang yếu tố tín ngưỡng, tâm linh và được hát tại đình làng là nơi thờ cúng nên lời ca và giai điệu không phù hợp với thị hiếu của giới trẻ hiện nay.

Ngoài đối tượng là giới trẻ thì còn có nhóm người trung niên và người già, đại đa số họ đều thích nghe nhạc Bolero (một số người trẻ vẫn thích nghe dòng nhạc này) bởi vì nó ủy mị, lời ca chứa đựng những câu chuyện của tình yêu... đây là một dòng nhạc rất dễ tạo nên cảm xúc cho người nghe và chạm đến những góc sâu kín nhất của tâm hồn nhiều người.

Ngoài ra, một điều mà hát Xoan đã không tiếp cận được đến khán giả đó là không được truyền thông rộng rãi như các dòng nhạc khác, ít được phổ biến trên TV, hầu như chỉ người dân Phú Thọ là biết và hiểu về dòng nhạc này. Dẫn đến tình trạng ít người biết đến và quan tâm tìm hiểu cũng như thưởng thức.

Chính vì những lý do trên mà việc truyền dạy hát Xoan cho thế hệ trẻ gặp rất nhiều khó khăn, môi trường cho hát Xoan tồn tại ở mức báo động đỏ. Tuy cũng có các nghệ nhân mở lớp dạy hát Xoan miễn phí nhưng lại có rất ít lượt người tham gia học.

5. Giải pháp

Hát Xoan đã chiếm giữ một vị trí vô cùng quan trọng về mặt tinh thần của người dân Phú Thọ nhưng hiện nay lớp trẻ lại chưa có sự hiểu biết dẫn đến chưa yêu thích và quan tâm đến vấn đề bảo vệ giá trị di sản văn hóa hát Xoan, sẻ ảnh hưởng rất lớn đến việc trao truyền giữa các thế hệ. Do vậy cần phải có những giải pháp để bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa phi vật thể này như sau:

Thứ nhất là tiếp tục điều tra, nghiên cứu, kiểm kê sự phát triển của hát Xoan Phú Thọ: Vùng Xoan gốc và vùng Xoan lan tỏa; đánh giá kết quả những hoạt động của chính quyền và cộng đồng trong từng năm để bảo vệ di sản hát Xoan. Thực chất hiện nay việc bảo tồn các phường Xoan cổ, làng Xoan gốc phần nhiều ở dạng tự phát, từ lòng yêu thích chủ yếu trong truyền thống gia đình, dòng họ, do các nghệ nhân truyền lại cho lớp con cháu họ. Các nghệ nhân cũng ít hoạt động và cũng chưa có được sự chăm sóc, nuôi dưỡng, động viên về tinh thần lẫn vật chất trừ khi có nhu cầu biểu diễn phục vụ cho công việc nào đó. Mặt khác, phải nghiêm khắc mà nhìn nhận để thấy rằng: Cấp chính quyền quản lý đặc biệt là ở cơ sở do chưa nhận thức được giá trị của hát Xoan, nên chưa có sự quan tâm để có những giải pháp thích hợp nhằm khôi phục, bảo tồn, phát triển di sản hát Xoan.

Thứ hai là phải tăng cường củng cố các phường Xoan gốc. Cái đặc sắc của hát Xoan Phú Thọ là hiện nay vẫn tồn tại các phường Xoan gốc (có 4 phường: Phù Đức, Kim Đới, Thét thuộc xã Kim Đức và phường An Thái thuộc xã Phượng Lâu) có trên 80 người tham gia, trong đó có 18 cụ tuổi từ 80 trở lên, có cụ đã 102 tuổi. Cần tiếp tục có sự củng cố về tổ chức các phường Xoan sao cho các phường đều có ông trùm, có người dẫn cách, người gõ trống và các đào, kép (khoảng 20 - 25 người). Trước mắt kinh phí hoạt động do ngân sách Nhà nước tài trợ; các năm sau giảm dần ( từ năm thứ 4 trở đi), phường Xoan duy trì sự phát triển cần tạo ra nguồn thu từ biểu diễn phục vụ khách du lịch và thực hiện xã hội hóa vận động lòng hảo tâm ủng hộ của các cơ quan, đơn vị và cá nhân. Cùng với củng cố tổ chức các phường Xoan gốc cần đặc biệt quan tâm tới việc khôi phục, trùng tu, tôn tạo các di tích lịch sử gốc có liên quan đến môi trường hoạt động của Xoan để tạo lại vị thế cho hát Xoan trong lễ hội, nghi thức và phong tục. Trước mắt giao cho ngành văn hóa cải tạo nhà văn hóa Việt Trì thành địa điểm thường xuyên tổ chức biểu diễn hát Xoan phục vụ khách trong các tua tuyến du lịch cũng như các sự kiện chính trị của tỉnh.

Thứ ba là việc tạo môi trường cho dân ca Xoan phát triển, được lan tỏa và phát triển thực sự góp phần nâng cao đời sống tinh thần cho cộng đồng.

Thứ tư là tăng cường công tác tuyên truyền quảng bá giá trị của hát Xoan để đông đảo nhân dân nhận biết được và thực sự có ý thức yêu thích hát Xoan. Đưa hát Xoan vào trường học trong chương trình “Trường học thân thiện - học sinh tích cực” hàng năm; dạy hát Xoan trên sóng Đài phát thanh truyền hình của tỉnh; tổ chức liên hoan; giao lưu, hội thi, hội diễn “Hát Xoan Phú Thọ” hàng năm; nghiên cứu khôi phục đưa hát Xoan vào phần nghi lễ Giỗ Tổ Hùng Vương và coi đó là một trong những hình thức sinh hoạt văn hóa “đặc sản” của lễ hội; tổ chức hát Xoan trong lễ hội Đền Hùng và đặc biệt là trong các tua du lịch.

Thứ năm là điều kiện để thực hiện bảo tồn, duy trì phát triển hát Xoan Phú Thọ. Đó là việc xây dựng và ban hành cơ chế chính sách đối với nghệ nhân, với các phường Xoan gốc, với các câu lạc bộ hát Xoan và dân ca Phú Thọ và với các cộng đồng yêu thích dân ca Xoan.

Thứ sáu thành lập các trung tâm nghiên cứu để nghiên cứu sưu tầm, kiểm kê, bảo tồn di sản hát Xoan; biên soạn, xuất bản các ấn phẩm văn hóa để tuyên truyền, giới thiệu quảng bá di sản hát Xoan; tổ chức biểu diễn thể nghiệm các bài bản, làn điệu hát Xoan cổ, Xoan chỉnh lý và Xoan phát triển; xây dựng những chương trình hát Xoan có chất lượng cao biểu diễn trên sân khấu, phục vụ hội nghị, giao lưu vùng miền và cả nước; trên sóng phát thanh truyền hình tỉnh và Trung ương góp phần quảng bá phát huy giá trị di sản văn hóa hát Xoan Phú Thọ.

III. KẾT LUẬN

Trải qua biết bao nhiêu khó khăn khi bước trên một chặng đường dài của lịch sử, hát Xoan đã được nhiều thế hệ nối tiếp nhau trao truyền để đến ngày hôm nay, thế hệ trẻ chúng ta cần phải nối tiếp và kế thừa để luôn luôn bảo tồn và phát huy hết các giá trị mà hát Xoan có và với nhiều cách làm cụ thể, kết hợp bảo tồn với khai thác hợp lý và hiệu quả, chúng ta đã từng bước biến di sản Hát Xoan thành tài sản, tạo sức lan tỏa mạnh mẽ, sâu rộng, đưa Hát Xoan đến với đông đảo người dân trong nước và vượt ra khỏi biên giới quốc gia đến được với bạn bè quốc tế. Qua đó xây dựng và khẳng định thương hiệu sản phẩm du lịch văn hóa tâm linh vùng Đất Tổ, để Đất Tổ trở thành một trong những điểm nhấn đặc sắc trên bản đồ du lịch văn hóa của Việt Nam