TÍNH DÂN TỘC TRONG LÝ LUẬN VĂN HÓA

 

TÍNH DÂN TỘC TRONG LÝ LUẬN VĂN HÓA

Tại Việt Nam, khi đề cập đến tính dân tộc trong lý luận văn hóa, Hà Văn Tấn

(2002) đã cho rằng:

Đó là sự độc đáo với tư cách là một bộ phận hữu cơ cùng sống với văn

hóa thế giới. Có thể nhận ra rằng, phương Đông và phương Tây là hai

nền văn hóa hoàn toàn khác nhau: “phương Tây sinh ra nền văn hóa cá

nhân, bởi thế mỗi thành quả của nó là thành quả cá nhân, là sản phẩm

của sự tìm tòi”23.

Qua đó, có thể hiểu văn hóa truyền thống phương Đông coi trọng chữ “hòa” và

chữ “công”; do đó trong văn hóa Việt Nam, những cái “riêng” của cá nhân phải gắn

liền với sự “chung”. Từ đó, có thể nói văn hóa phương Tây đề cao các “quyền” của

con người nhưng văn hóa phương Đông lại coi trọng “nghĩa vụ” của con người.

Như vậy, nhìn từ góc độ vĩ mô về sự cộng sinh văn hóa (cultural co-existence),

chính là sự cộng sinh từ các nền văn hóa khác biệt nhau; còn đối với cộng sinh văn hóa

vi mô, có thể hiểu đó là sự cộng sinh từ một số yếu tố văn hóa trong cùng một nền văn

hóa.

Rõ ràng, khi đối chiếu với việc cộng sinh trong môi trường tự nhiên, ở đó các

phần tử tự liên kết và gắn bó chặt chẽ với nhau. Còn đối với môi trường văn hóa, yếu

tố cộng sinh lại được thể hiện qua sự áp đặt từ các cá nhân mà tác giả Ngô Văn Lệ

(2005) đã giải thích như sau:

Bằng cách con người tạo ra giữa những thực thể nào đó hoặc giữa những

yếu tố nào đó của cùng một thực thể những mối liên kết mà con người

cho là có lợi, còn ở mức vĩ mô thì cộng sinh văn hóa được thực hiện

23 Hà Văn Tấn (2002), Cửa sổ lịch sử văn hóa Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, trang 142.

43

hoặc bằng sự tự liên kết giữa những con người (giao lưu văn hóa tự

nguyện) hoặc bằng cách áp đặt sự thống trị của tộc người này đối với tộc

người khác qua con đường cưỡng bức (Ngô Văn Lệ, 2005, trang 43).

Ngoài ra, tiếp cận từ quan điểm của Bonislaw Malinowski trong nhân học văn

hóa đã cho thấy sự phát triển của văn hóa bắt nguồn từ nhu cầu của con người và thỏa

mãn (phục vụ) những nhu cầu đó của con người.

Theo Mạc Đường (2016), ở nghĩa rộng hơn thì “văn hóa là tổng thể những hoạt

động của những con người sống cấu thành xã hội và sản phẩm của những hoạt động đó

nhằm thiết lập và duy trì tính trật tự của hệ xã hội” (Mạc Đường, 2016, trang 102).

Cũng từ quan điểm dân tộc học khi đề cập đến giao lưu văn hóa, Phan An

(2001) còn cho rằng:

Khi nói đến sự cộng sinh giữa những yếu tố của hai hay nhiều nền văn

hóa như là quá trình liên kết cùng có lợi giữa những yếu tố văn hóa bản

địa với những yếu tố văn hóa ngoại lai (đến từ bên ngoài nhưng chưa

được biến đổi thông qua việc bản địa hóa). Đây có thể xem là cộng sinh

văn hóa vi mô nhờ tiền đề là giao lưu văn hóa (Phan An, 2001, trang

15).

Bên cạnh đó, Phan Xuân Biên (1999) mở rộng vấn đề tiếp biến văn hóa có sự

cộng sinh như sau:

Nếu nhìn sự tiếp nối giữa giao lưu và tiếp biến văn hóa thì sự cộng sinh

giữa những yếu tố của hai nền văn hóa xảy ra như là giai đoạn trung

gian. Từ chỗ nhận biết qua giao lưu văn hóa, các yếu tố ngoại lai có ích

lợi để sử dụng và qua quá trình sử dụng theo điều kiện sống và lề thói

văn hóa của mình, tộc người bản địa đã dần dần cải biến chúng thành

những yếu tố bản địa ngoại sinh thích hợp, tiện dụng (Phan Xuân Biên,

1999, trang 87).

Ngoài ra, nếu tiếp cận theo quan điểm của Lương Văn Hy và Trương Huyền Chi

(2012) về tiếp nhận và sáng tạo truyền thống thì thấy rằng “quy luật của quá trình là

tiếp nhận thô ban đầu cái ngoại lai để sử dụng rồi chọn lọc và sáng tạo về sau thành cái

bản địa ngoại sinh cho mình” (Lương Văn Hy và Trương Huyền Chi, 2012, trang 245).

Cùng với quan điểm trên, Phan An (2001) kết luận rằng: “Để có được và duy trì

tính hiện đại dân tộc trong văn hóa cần có sự giao lưu giữa văn hóa dân tộc và văn hóa

44

quốc tế, qua quá trình cộng sinh (vi mô) và sau đó là quá trình tiếp biến văn hóa sẽ

giúp nền văn hóa dân tộc phát triển, tạo và giữ được tính hiện đại dân tộc” (Phan An,

2001, trang 22)